Պարթևական քաղաքները

Էկբատանը և Բաբելոնը մտնելով պարթևների կազմի մեջ ադմինիստրատիվ կենտրոններ էին մնացել, Սելևկիան հելենիստական մշակույթն էր ներկայացնում Արևելքում, Տիզբոնը (Տիգրիսի ձախ ափին) հետո Սասանյանների մ-ք դարձավ: Աշուր հին ասորական քաղաքը պարթևների ժամանակ դեռ շարունակում է գոյատևել ու ծաղկում է ապրում, Խատրան զուտ պարթևական քաղաք է, ինչպես և Նիսան: Իրենց կողմից է հիմնադրված, ծաղկում է մթ 1-2դդ: Առևտրական ուղիների վրա էր սա նաև ծիսական քաղաք է եղել, չնայած կոչվել է նաև Շամաշի Խատրա սեմիտական աստծո անվամբ: Նաև Դուրա Եվրոպոսը Եփրատի ափին, Սելևկյանների կողմից հիմնադրվեց, Մակեդոնացուց հետո: Հիպոդամյան հատակագիծ է ունեցել, այսինքն փողոցները ուղիղ անկյան տակ են հատվել: Այս բոլոր քաղաքները վերջում հռոմեացիները գրավեցին 117թ մոտ, իսկ 260թթ սրանք բոլորը գրավվեցին Շապուհի կողմից: Խատրան ու Աշուրը չբնակեցվեցին այլևս Շապուհ առաջինի գրավելուց հետո:

Պարթևական քաղաքները այս դինաստիայի անկումից հետո կործանվեցին: Պարթևները կլոր քաղաքներ ստեղծելու տենդենցներ ունեին: Կլոր պլանը հավանաբար գալիս է ասորական զինվորական ճամբարներից: Քիչ ջանք ու նյութ էին ծախսում այսպես:

Սելևկիան լինելով հելենիստական մշակույթի հզոր կրողը կառուցված էր հիպոդամյան սկզբունքով: Պարթևների գոյության վերջին շրջանում ծաղկում էին Աշուրն ու Խատրան:

Էթնիկ տարբեր տարրեր են ապրել: Երեք տարրեր են նկատվում` իրանական, սեմիտական, հունական:

Պարթևական ամրոցաշինությունից են Չիլ-Բուրչ և Դուրնալի ամրոցները: Նիսան Աշխաբադից 18կմ հեռավորության վրա է: Ադմինիստրատիվ կենտրոն չի եղել սա, այլ իրենց ոստանն է եղել: Հիմնական դամբարանն է այստեղ եղել և որոշ ծիսական կառույցներ: Օգտ. է հիմնականում հում աղյուսը:

ՆԻՍԱ – Պեղումները սովետական շրջանից արել են 46թ-ից: Երկու Նիսա են գտել. հին ու նոր: Երկուսն էլ մթա2 դարում: Հինը բուն միջնաբերդն է, Նորը ամբողջական քաղաքն է: Հնում կյանքը պարթևներից հետո չի շարունակվել, իսկ նորում մինչև ուշ միջնադար ապրել են: Հինը Միհրդատակերտ էլ է կոչվում:  Քառակուսի դահլիճ կա կամ քառակուսի սրահ, աշտարակաձև կառույց, կլոր տաճար, “քառակուսի տուն”, ունեցել է պաշտպանական համակարգ:

“Քառակուսի տուն”ը թագավորական գանձարան է եղել, Արշակունիների թանկարժեք իրերն են պահվել այստեղ: Տարածքը Յունեսկոն է պահպանում: Պեղումների ղեկավարը Մասոն է եղել իր կնոջ` Պուգաչենկովոի հետ (ճ-պ):  60x60 վրա, ներքին պերիստիլային բակ ունի 38x38վրա շրջապատված ուղղանկյուն սենյակներով: Երեք շին. փուլ է ունեցել: Առաջինում հաստ պատերն են արվել: Հում աղյուսներ են կիրառել: Բոլոր սենյակները կոնսերվացվել են` սկզբում անկյունայինները հետո մեջտեղինները: Զմռսվել են իրերը մեջը: Վերջին փուլում պերիստիլային բակի սյուները վերացվել են ու նորից փոքրիկ սենյակներ են կառուցվել: Փղոսկրյա եղեջերագավաթները այստեղից են գտել: Սյուներն էլ են աղյուսից արել:

Հաջորդ կառույցը քառակուսի սրահն է: Սյուների համար հատուկ կլորավուն աղյուսներ են արել, փնջաձև սյուներ են: Սյուների մեջտեղի աղյուսները լավ թրծված չեն: 20x20 վրա, մեջտեղում 4 հատ փնջաձև սյուն: Ներսից բաժանված է եղել երկու հարկաբաժինների: Երկրորդը կարմիր, ներքևինը` սպիտակ: Սյուներն էլ վրայից կավով են պատել կամ գիպսով (ալեբաստր): Երբեմն գիպսը կավի հետ են խառնել ու գաջ են ստացել:  Պատել են սրանցով ու վրայից ներկել:

Պատի վրա խորշեր են եղել, որոցում մոտ 12 արձան է եղել: Շատ քիչ բան է մնացել ու ընդհանուր պատկերացում կազմելը բարդ է: Զինվորական հագուստով տղամարդկանց քանդակներ են եղել, և թափվող շորերով կանացի, որ հելենիստական ազդեցություն են արտահայտում: Աստվածացված նախնիներն և Արշակունիների հովանավոր աստվածներն են եղել սրանք: Բոլորը կավից են, վրայի շերտը մանրամասները ավելի լավ մանրահատիկ կավից է արվել: Վերջում ներկվել են: Քանդակները արվել են փայտից կարկասով: Որմնասյուներ կան, խոյակներում կան հելենիստական ոճով արված զարդամոտիվներ, օրինակ կորնթական: Օրդերային համակարգը օգտագործված է դեկորատիվ նպատակներով: Ծածկը վրանային է եղել, հազարաշեն թաղածածկով, որ վերևում բացվածք ունի: Հստակ փայտից է: Հայկական ժողովրդական ճ-պ մեջ շատ հայտնի է: Այսպիսի ծածկեր Հնդկաստանում էլ կան: Կեղծ գմբեթի միտքն է սա տանում ու կեղծ աստիճանաձև կամարի: Վրաստանում էլ կան: Հետո փայտը քար է դառնում: Եկեղեցիների գրատներում ու գավիթներում են լինում հազարաշեններ երդիկով ու վրանածածկ (Սանահին, Հաղպատ, Հաղարծին): Սրանք 4 սյուների հենք են պահանջում: Էս կառույցը գահադահլիճ է համարվում ու պաշտամունքային նշանակություն է ունեցել հավանաբար:

Մյուսը կլոր տաճարն է: Սա ունի 17 մ տրամագիծ ու 17մ բարձրություն: Բաժանված է եղել երկու մասի: Ունեցել է շրջանցող միջանցք: Հենց կողքին աշտարակաձև կառույցն է 6մ պատվանդանի վրա, որի վերևի մասում կրակի բացօթյա զոհասեղան է եղել: Աշտարակաձև կառույցը  շրջանցող միջանցք ունի: Սպիտակ ու կարմիր գույներ է ունեցել կլոր տաճարը, կլոր երդիկով: Կլոր կառույցի մեջ էլ է կրակի զոհասեղան եղել ենթադրաբար: Կանոնիկ դեկորատիվ որմնասյուներով իրարից բաժանվող խորշերի մեջ արձաններ են եղել: Երկու հարկաբաժիններ է ունեցել: Կանացի արձանները դիմահայաց են, հունական հագուստներով:

Գտնվել են մոտ 40 փղոսկրից եղջերագավաթներ “քառակուսի տնից”: Երեք մասից են բաղկացած, մետաղից ինկրուստացիաներով. բրոնզից, ոսկուց, արծաթից: Կան մեծերը ու փոքրերը:  Բոլորը մ.թ.ա. 2րդ դար են: Մի մասը Աշխաբադի թանգարանում, մի մասը Էրմիտաժում են պահվում: Ծիսական նշանակություն են ունեցել: Մեկ կամ երկու ծորակներով են տակից: Գտնվելուց միանգամից փշրվել են: Մեծ մասի ներքևում գրիֆոնի պատկեր է (անգղառյուծներ), և սիրիններ` հուշկապարիկներ: Պրոտոմից վերև ականթազարդ է շատ ռեալիստորեն: Վերևում` ֆրիզի վրա  տարբեր տեսարաններ են լինում: Կան մի տեղ Օլիմպոսի 12 աստվածները, մյուսին Ապոլոնը մուսաների հետ, մուսաները և Հեփեստոսը, Արտեմիսը նիմֆաների հետ, կան նաև Դիոնիսոսյան տեսարաններ: Սրանք Էրմիտաժում են: Այստեղ գահի իրապաշտական պատկերումն էլ է հանդիպում: Պարուրաձև փղոսկրյա ոտքով, աքեմենյան առյուծաթաթի տեղը ականթազարդով: Պարթևները հելենասեր են եղել և այդպես գրել են “ֆիլելիններ”: 

Կոտոշավոր գրիֆոնը իրենից ավելի վեր ականթազարդով է: Արշակունիները դինաստիան աստվածացրել են, օրինակ Տրդատը իրեն Հելիոս է անվանել մի գրությունում, Միհրի տեղն է դրել իրեն, կամ համարել, որ նրանից է սերված: Այսինքն այս հիմքով կարելի է ասել, որ Գառնին համ էլ Արշակունիներին է նվիրված:  

Կնոջ պրոտոմովն էլ կա:

Կան դրամներ:

Երկու հելենիստական քանդակները Նիսայից են: Մեկը “Նիսայի աստվածուհի” է կոչվում (լրիվ շորերով ծածկված մարմնով), մյուսը “Ռոդոգունայի պատկեր” է կոչվում (Միհրդատի դուստրը) Աֆրոդիտեի նման պատկերվող: Սրանք երևի բերված են կամ պատվիրվել են: Վերջինը երկու մարմարից է. հագուստը մգից, վերևինը` բացից ու կոնտրաստ են ստեղծում:

Նիսայից են նաև բրոնզե իրերը: Օրինակ սֆինկսի տեսքով բռնակը, փոքրիկ Աթենասի արձանը: Այսինքն հելենիստական մշակույթը շատ տարածված է եղել:

Ռիտոնների ձևը իրանական են, պատկերները` հելենիստական: Իրար ամրացված երեք մասերից են: Որոշների վրա ֆրիզի վրա դիմակներ ու մարդկային դեմքեր են: Ականթազարդն է բնորոշ: Թևավոր կենտրավրոսի պրոտոմովը կա Թուրքմենստանի թանգարանում: Կա թևավոր գրիֆոնովը, կենտավրոս մեջքին ֆիգուրով պրոտոմ էլ կա:

Խատրան այժմյան Իրաքում է: Բուն պարթևական ավանադույթով է այսինքն կլոր հատակագծով: Սասանյաններն էլ ունեն կլոր հատակագիծ: Դա տեղական ավանդույթ է: Եռամաս պաշտպանական համակարգ է ունեցել. մի պատը քարից, երկուսը աղյուսից, արանքը պաշտպանական հորով: Մեջտեղում պալատական ու ծիսական կենտրոնն է:

Հին ասորական Աշշուր քաղաքի ակրոպոլիսը պարթևական շրջանում կառուցվեց հին ասորական այդ քաղաքի ծիսական կառույցների վրա:

 Դուրա-եվրոպոսը կանոնավոր է, հիպոդամյան սկզբունքով: Արևելյան մասում գետի ափին է պալատական կառույցը:

ԽԱՏՐԱ – Խատրայում չորս այվաններ են, մեկն էլ Ամառային պալատը: Կլոր հատակագիծ, երեք շարքից պարսպապատից պաշտպ. համակարգ ուներ: Ծիսական քաղաք է եղել, շատ տաճարներով, բայց հիմնականում նվիրված էր արևի աստված Շամաշին: Պալատական և ծիսական համալիրը մ. թ. 2 դ է թվագրվում մ.թ. 1-2դդ է ծաղում, մ.թ.ա. 3դ արաբների փոքր բնակատեղի է եղել: Քարավանային ճանապարհների վրա է եղել: Հարթավայրային տեղանքի վրա է կառուցվել: Քաղաքային պատերի ուրվագիծը նման է անկանոն բազմանկյան, որ ավելի մոտ է օվալին: Գլխավոր պատը աշատարակներով է ամրացված:

Խատրայում շատ կառույցներ կրաքարից են, քարի հանքը քաղաքից հեռու չի եղել: Քարե կառույցների, պալատների ու գերեզմանների ավերակները համարյա ողջ բարձրությամբ պահպանվել են:

Խատրայի ամրոցը շատ հզոր էր, քարե ընդարձակ պարսպապատով: Երեք մեծ բակերի էր բաժանված դրա տարածությունը: Ողջ բակերի մասը սալապատված է եղել, կամ այգիներով ու ավազաններով: Կազմված է եղել հիմնական կառույցը երկու թաղակապ այվաններից, երկու հարկերում էլ սենյակներով: Պարթևական շրջանում մթ1դ սկզբում առաջ է գալիս ճ-պ կարևոր կառույցի ձև` այվանը: Բնակելի ճ-պ հետ է կապվում սրա առաջացումը: Ներքին բակ ունի դեպի հյուսիս բացվող ուղղանկյունի կառույց է, որի ֆասադը լրիվ բաց է ու առանձին ծավալով է ներկայանում: Ունի կամարակապ ֆասադ անպայման, թաղածածկ կամ ուղիղ ծածկով վերևից: Հետո պարթևական ու հետո սասանյան շրջանում դառնում է ճ-պ մեջ հատկանշական: Ծագումը Միջագետքի ու Իրանի տարածքի հետ է կապվում: Շոգ ժամանակ պատսպարվելու համար էր: Դրա համար հյուսիս են ուղղված: Արև չի ընկնում: Այվանները հետո դառնում են պալատական կառույցների ամենակենտրոնական ճ-պ. շեշտերից մեկը: Ընդունելությունների սրահներ էին բնակելիի պարագայում, և պալատականում ընդունելության դահլիճներ են դառնում, այսինքն պահպանում են իրենց նախկին նշանակությունը: Խատրայում մեկը ընդունելության համար է, մյուսը բնակելի մասի վրա է ընկնում: Հետո ավելացրել են էլի երկու այվան, բացի Արևի աստվածության տաճարից:

20մ է դրանց ընդհանուր բարձրությունը, 15x30ի վրա: Պատերի հաստությունը` 3մ-ից ավելի է, ինչը թույլ է տալիս, որ դրանցում աստիճաններ լինեն: Այվանը մի կամ երկու հարկանի կարող է լինել, ու դա կարող է երևա հենց ֆասադից: Խատրան հիմա Յունեսկոն է պաշտպանում: Ի տարբերություն Աշուրի ու Դուրայի, Խատրայում քարե, կրաքարի ճ-պ է: Տեղում եղել է այդ քարը որովհետև: Մթ.1դ Հռոմ ճ-պ ազդեցություն է նկատվում` օրդերային համակարգ + որմնասյուն:

Կարևորը Խատրայի համար պալատի ետևի քառակուսի կառույցն է 25x25ի վրա մեջտեղում ցելայով ու շրջանցող միջանցքով: Այս քառակուսին հենց Շամաշի տաճարն է եղել: Կրաքարից է: Սրա պատերն էլ քանի որ 3մ-ից ավելի հաստություն ունեին, դրա համար սրանց մեջ էլ աստիճաններ կային: Վրան կա Արևային աստծո էմբլեման: Գլանաձև ծածկ են ունեցել և ցելան, և միջանցքը:

Եռամաս դարպասներ են եղել բակերում, դրանցից արահետները տարել են գլխավոր այվանները:

Խատրան հետաքրքիր քանդակներ ունի ճ-պ դեկորի մաս որպես: Պատերին ամրացված են դիմակներ, որոնց նշանակությունը դեռ պարզ չի: Կամարի վրա ռեալիստորեն արված մարդու գլուխներ են քանդակված: Հնարավոր է, որ ղեկավարների գլուխներն են, կամ էտ տաճարի հովանավորների, համայնքի անդամների: Աստված չեն, որովհետև ատրիբուտներ չունեն: Պալմիրայում էտ ժամանակ քաղաքի փողոցներում կամարաշարեր կային, որոնց վրա սյունից դուրս եկող կոնսոլներ կային, որոնց վրա հովանավորների քանդակներն էին դրվում: Բայց կարող էին լինել նաև կայսեր քանդակները: Ու այստեղից ենթադրում են, որ էտ բյուստերը էտ նշանակությունն են ունեցել: Զոոմորֆ մոտիվներն էլ են տեղ զբաղեցնում, օր. կոնսոլներ ցուլի պրոտոմի նման ուշ ավելացված այվաններին: Հռոմ ճ-պ հաղթակամարներ են հիշեցնում Խատրայի շքամուտքերը, դրանց կիսակլոր մեծ ու փոքր կամարները, որմնասյուներով ու արխիտրավով, կորնթական խոյակներով, ականթազարդ զարդագոտիներով:

Բոլոր երեք բակերում էլ քարե տաղավարներ են եղել թաղակապ այվանների նման, բայց ավելի փոքր: Դրանցից մեկը պայմանական Ամառային պալատ անվանումն է ստացել, թեև արևելք է նայում: Փոքր երկու բակերում ջրավազաններ են եղել: Բակերի պատերին կից շինություններ կան: Այդպիսի շինությունները միշտ դեպի բակն են բացվում: Շատ շատ քանդակներ կան:

ԱՇՈՒՐ - Սրա պալատը, մթ 1-2դդ: Երեք շինարարական փուլ կա: Հիմնական ճ-պ շեշտերը այվանի վրա են: Կենտրոնական մասում բաց չորսանկյուն բակն է եղել, ուր 4 մեծ այվաններ էին բացվում, որոնցից հարավայինը մեծն էր, ամենահովը ու հյուսիս էր նայում:  Բոլոր այվանները ունեցել էլ շրջանցող միջանցքներ, որոնց մուտքերը էլի դեպի բակ էին բացվում: Խատրայի համեմատ այվանները, ճ-պ դեկորը ու բնակատները այստեղ ավելի շատ են: Հյուսիսային մասում պատը երեք հարկաբաժինների էր բաժանվում, խորշերով ու եռահարկ օրդերային որմնասյուներով ձևավորվում էին ֆասադները: Աշուրի պալատում հնից եկացող այդ ավանդույթը պահպանված է: Հին Միջագետքի աղյուսե ճարտարապետությանը բնորոշ է ֆասադի այսպիսի ձևավորումը: Պալատի հյուսիսային մասում էլի բաց բակ կար, դեպի այն բացվող հարավային այվանով: Հարկ է նշել, որ այվանները կամարակապ են եղել: Թաղակապ կարող էին լինել սենյակներն ու միջանցքները:

Որմնասյուները հիմքեր չունեն, խոյակներում դորիականի ու իոնականի համադրություններ կան: Զարդամոտիվը երկրաչափական է: Նաև գունավորման հետքեր են գտել:

Ուշագրավ են նաև պերիստիլային բակն ու քառասյուն դահլիճը: Դահլիճում կան չորս քառակուսի մույթեր, որոնք տարբեր բարձրության թռիչքի կամարներով են իրար միացել, այսպիսով գոյացնելով եռանավ կառուցվածք: Փոքր բակը կամարաշարով է շրջապատվել չորս կողմերից` հենված կլոր սյուների վրա: Ողջ համալիրի սյուները նույնպես հում աղյուսից են:

Հաջորդ պալատական համալիրը ԴՈՒՐԱ-ԵՎՐՈՊՈՍն է: Սա Եփրատի ափին է, ու համալիրի մի մասը ջրի տակ է անցել: Սրա պարթևական շրջանի կառույցը երեք մեծ այվաններից է կազմված, որոնք դեպի հյուսիս են նայում և դրանց արանքում փոքրիկ ուղղանկյուն սենյակներ են: Բակ չկա, ավելի շուտ բացօթյա միջանցք է, որը ընդարձակվում է ծայրամասերում և դեպի որը բացվում են հսկա այվանները: Երեք իրար կողք կողքի դասավորված հսկա այվաններից մեջտեղինի ետևում էլի տաճար կա, որը լրիվ շրջանցելի է: Սա պերիստիլային բակի տպավորություն է ստեղծում մեջտեղում տաղավարով: Քառակուսի տաճար է սա: Արևի պաշտամունքի հետ է կապվել: Այս ձևը զարգանալով Սասանյանների կողմից կրակի կառույցի նախատիպ է ընդունվում: Ամրոց-միջնաբերդի մի մասն է մնացել: Վերակազմությունից ստացվել է սիմետրիկ կոմպոզիցիա: Սելևկյանների շրջանում Դուրայի պատերն ու աշտարակները հում աղյուսից են եղել, պարթևների հետ քարի են փոխվում, որոշ տեղերում մնալով աղյուսե: Միջնաբերդը հավանաբար լրիվ պարթևական է: Բնակատեղիները միայն պարթևական են, որոնք պալատական տիպին են պատկանում, տարբերվելով միայն չափսերով ու դեկորով: Հելենիստական ազդեցությունը միայն որոշ հարուստ բնակատեղիներում է արտահայտվել: Պատերը ծաղկային ու գորգային ոճով են ծածկվել:  

ԿՈՒԽ Ի ԽՎԱՋԱ – Նաև վաղ Սասանյան շրջանում է շարունակել գոյություն ունենալ 3դ վերջ 4 դ: Գտնվում է Իրանի արևելքում: Պալատը ուղղանկյուն բաց բակի շուրջ է, արևմտյան ու արևելյան կողմերում երկու մեծ այվաններով: Այստեղ բակը շրջանցող սրահներ ունի, հյուսիսային մասից աստիճաններով կարելի է բարձրանալ կրակի տաճար, որը պալատական մասից ավելի բարձր, մոնումենտալ հարթակի վրա է: Տաճարը քառակուսի է և բոլոր կողմերից ունի շրջանցող միջանցքներ: Այստեղ ունենք գմբեթի առաջին օրինակը ուշ պարթևական վաղ Սասանյան շրջանի: Տաճարում թաղային ծածկեր են եղել: Պատերը ծեծած կավից են եղել, իսկ թաղերը` աղյուսից:

Այստեղ որմնանկարներ են եղել: Մի տեղ թագավորական տան անդամներ են: Այստեղ էլ  Աշուրի տաճարում էլ մեջը գիպսե դեկոր է կիրառվում, երկրաչափական ու բուսական օռնամենտով: Սա առաջ է գալիս Պարթևական շրջանում ու ծաղկում ապրում Սասանյան շրջանում: декоративный штук-ով են ձևավորել: Ֆորմաների մեջ էին ստանում այս զարդերը կամ միանգամից թաց գիպսի վրա ինչ-որ գործիքով անում: Կարող էր ներկված լինել: Կան նաև մեանդրանման զարդեր: Պարթևական շրջանում տարածված էր որմնանկարչությունը, ուղղակի քիչ են պահպանված: Դրանք պահպանված են Դուրա-Եվրոպոսում, Կուխ ի Խվոջայում էլ: Հունական, տեղական ու հունա-բակտրիական ազդեցությամբ է պայմանավորված սյուժետային գեղանկարչությունը:

Նիպուրի պալատը վաղ պարթևական ժամակաշրջանի է: Հունական աշխարհի ճ-պ ավանդույթներ կան, հիմնական մասում պերիստիլային բակն է: Բոլոր սյուները աղյուսից էին, ծածկերը` հեծանային: Այվանի դասական օրինակ այստեղ չկա: