Տասնյակ
հազարավոր ոսկե, արծաթե և բրոնզե օրինակներ կան: Սաս. պատմ ու մշակույթի մասին շատ
բան են ասում ու օգնում իրեղեն նյութերի ժամանակագրությունը պարզելո: Բրոնզից մ-դրամները
հստակ քաշ չունեին: Սաս. մ-դրամներին բնորոշ են հստակ պատկերումները: Պատկերվում էր
հիմնականում դեպի աջ ուղղված շահնշահը կամ շահշահը հետնորդի հետ, կամ շահշահը, իր կինն
ու հետնորդը: Դրամի վրա նշվում էր շահշահի անունն ու կոչումը: Հակառակ կողմում Շապուհ
1ից սկսած պատկ. էին կրակի տաճարը
կրակի լեզվակներով մի քանի ուղղանկյուն սալերի ձևով խոյակի վրա, որն էլ իր հերթին հիմքի
վրա կանգնած սյան վրա էր: Սրա շուրջ պատկերվում էին շահնշահն ու տարբեր գլխավոր աստվածներ
(Ահուրամազդա, Անահիտ, Միթրա): Սա աստվ. ինվեստիտուրայի տեսարան է իրենից ներկայացնում:
Տաճարի անունը գրված է հենց մ-դրամի վրա:
Թաղ ի Բոստանի ռելիեֆները
Համալիրը
Քերմանշահ քաղաքից ոչ հեռու կենտրոնական Իրանի տարածքում է: Շապուհ 3, հետո Արտաշիր 2, Խոսրով 2 Փարվեսի օրոք են արվել ռելյեֆները: 4դ-6 վերջ: Համալիրը երկու ժայռի վրա փորված այվաններ են:
Այվանների շուրջը պարադիզ է եղել, ուր դղյակ կար, որսի համար արգելոց էր: Այստեղ հիմնականում
Խոսրով 2-րդն է եղել: Փոքր այվանի խորքում
պատկերված են Շապուհ 2 և 3րդը: Այս այվանից աջ, ժայռի վրա ուղղանկյան մեջ Արտաշիր 2-ի
ինվ. է Ահուրայից ու Միթրայից:
Նախշ ի Ռուստամի ռելիեֆները
8 ռելյեֆ կա սասանյան
շրջանի: Սրանց միջից ամենավաղը ինվ. տեսարանն է: Այստեղ, այս ժայռերի մի հատվածում
հարթեցված տարածք կա ռելյեֆի համար հավանաբար, որ հետո չի զարդարվել: Առաջինում Ահուրան ու Արտաշիր 1ին են ինվ. տեսարանում: Ձախում Արտաշիրն է,
հետևում ծառան, հետո մի կարենյան: Արտաշիրի գլխարկը գնդաձև է: Արտաշիրի մորուքը օղակով
կապված է: Ձիերի գլուխները իրար կիպ մոտեցված են: Երկուսինի սմբակների տակ ֆիգուրներ
են: Ձիու հարդարանքի մաս են պոմպոնները, որ պարտադիր են ամենուր: Արտաշիրինի սմբակների
տակինի գլխին ժապավեն կա կապված, մորուքով է, կլորավուն գլխարկով, ինչից իմանում ենք,
որ Արտաբան 5-ն է, պարթևների վերջին
թագավորը:
Նախշ ի Ռաջայի ռելիեֆները
Առաջին
ռելյեֆը Արտաշիր 1ինի ինվ. տեսարանն է Ահուրայից: Միաժամանկյա է Փիրուզաբադի ինվ.-ին: Կանգնած
են, ոչ թե ձիերին նստած ի տարբ մյուսների: Ձախից Արտաշիրն է գնդաձև թագով: Շապուհն
է ետևում ու կարենյան ցեղի մի ներկայացուցիչ: Գլխարկներին նշաններ կան, որ ցույց են
տալիս նրանց ազնվական պատկանելությունը: Օղակն է ժապավենով կապված փոխանցվում Ահուրայից:
Ժապավենը եթե կապված է, ուրեմն նշանակում է, որ դա թագավորական է: Աջից Ահուրան է:
Նույն հագուստով են երկուսն էլ: Ժապավենը կոչվել է պատիվ պարսկերենում: Ահուրայի հետևի
մասում սյան նման բան է, առանձին սենյակ է, երկու կանայք են այդ ճ-պ ձևավորման մեջ:
Բիշապուհի ռելիֆները
Շապուհ 1ինի
ինվեստիտուրան Ահուրամազդայից և հաղթանակը: Ահուրամազդան ձախից Շապուհը աջից
ձիերի վրա են: Ձիու սմբակների տակ երկու ֆիգուրներ են` Ահրիմանը Ահուրա Մազդայի ձիու
սմբակների տակ: Շապուհինի սմբակների տակ` Գորդիանը: Մեջտեղում, Շապուհի առաջ ծնկի է
եկել Փիլիպոս Արաբացին: Հաշտություն է խնդրում: 243թ է թվագրվում:
Հաջորդը
մեծ ռելյեֆ է: Երեք հռոմեական
կայսրերի նկատմամբ հաղթանակն է: Մեկը 243թ,
հետո 256թ, և 260թ, երբ Վալերիանոսը գերի է ընկնում:
Կենտրոնում Շապուհն է ձիու վրա երեք կայսրերի հետ միասին: Շապուհի հետևից շարքով ազնվականներ
են:
Սասանյան վաղ ռելիեֆներ
Արվել
են ժայռերի վրա, բազալտե ժայռաբեկորներ են մեծամասամբ: Մեծ մասը, 90%ը վաղ շրջանի են վերաբերվում 3-4դդ: Առաջին յոթ թագավորների ժամանակ մոտ 30 ռելյեֆ է արվել 80 տարվա ընթացքում: Բոլորը Պարսում են: Միայն վերջում
Թաղ ի Բոստանում են արվել: Միայն Արտաշիր 1ինը երեք ինվեստիտուրայի տեսարան է պատվիրել: Առաջին
վաղագույն ռելյֆները Փիրուզաբադից են, դրա պալատից ոչ հեռու գտնվող ժայռաբեկորին էլ
են արված, ժայռին էլ:
Զրադաշտականության արտահայտումը
Սասանյանների
ժամանակ զրադաշտականությունը դարձավ պետական կրոն և պետ. ամեն ինչ անում էր այն ամրապնդելու
համար: Հիմնական միտքը լուսավոր ու մութ ուժերի բախումն էր, ի դեմս Ահուրամազդայի ու
Ահրիմանի: Արտաշիր 1ը այն ավելի ունիվերսալ դարձրեց ներմուծելով զրադաշտականության
մեջ նաև այլ պաշտամունքներ, որ տարածված էին այդ տարածաշրջանում: Այստեղից են սինկրետիզմի
գծերը, 4 տարերքների և մի շարք տեղական աստվածների պաշտամունքը: Նա հատուկ նշ. տվեց
արևի աստվածությանը` Միթրային: Կարգի հրավիրվեց այդ ժամանակ քայքայված կրոնական գիրք
Ավեստան: Ամենուր Արտաշիրը կրակի սրբարաններ ու զոհարաններ էր կառուցում: Տաճարները
առաջանում էին քաղաքներում ու բնակատեղիներում ու պալատական համալիրների անխտիր մասն
էին կազմում:
Սասանյան քաղաքնեն ու համալիրները
Ղեկավարների
հզորությունը արտահայտվում էր իրենց կառույցների ճ-պ մեջ: Ի դեմս սրանց այդ ժամանակների
վարպետների վարպետությունն ավելի մեծ փայլով է ներկայացված: Շատ յուրահատուկ են իրենց
կոմպոզիցիայով ու դետալներով: Բայց բոլորին բնորոշ է մոնումենտալությունն ու ծավալների
սիմմետրիան: Ինչպես պարթևականի դեպքում էր, գերակա դերը այվաններինն է, ինչը ավելի
է ընդգծվում իր կապով գմբեթավոր դահլիճին: Այվանում հասարակական ընդունելություններն
էին կատարվում, գմբեթավոր դահլիճում` մասնակի: Այս երկուսը առանցքային խումբ են կազում,
որ շրջապատված են լինում ավելի փոքր թաղային ու գմբեթային սենյակներով: Պալատների շուրջը
ընդարձակ այգիներ են և որսատեղիներ:
Սասանյան ճարտարապետությունը
226-ից սկսվում են Արտաշիր,
հետո Շապուհ շահնշահերի իշխանության շրջանները: Մինչև 651թթ: Սաս. ժամանակներում արվեստը բարձր մակարդակի վրա
էր: Շատ կառույցների նշանակությունն ու թվագրությունը պարզ չի: Կենտրոնացված պետականության
հաստատմամբ պայմանավորված արվեստներում սկսեցին գերիշխել տեղական ավանդույթները: Ամեն
քաղաքի կենտրոնում շուկան էր, և այստեղ էին հավաքած առևտրականներն ու արհեստավորները:
Քաղաքները հենարաններ էին ու վարչական կենտրոններ: Նվաճումներով պայմանավորված բնակչությունը
շատ բազմազան էր և դրա կազմի մեջ էին նաև արհեստավորները: Բնակիչներ մեծամասնությունը
սերտորեն կապված էր հողին:
Պարթևական քանդակը և ռելիեֆները
Միհրդատ
2րդ պատկերեց ռելյեֆ մ. թ. ա.110 թ. Բեհիստունի արձանագրության տակ, որը վնասված է շատ:
Պահպանվել է միայն արտանկարը: Ցածր ռելյեֆ է: Պրոֆլյաին ֆիգուրներ են, որոնք թագավորի
դիմաց են կանգնած: Գոդերց 2րդի (մթ 1դ կես), պատկերով է, ներքևի մասում ձիավորների մենամարտի
տեսարանն է հռոմեկան կառավարչի հետ: Գոդերցի ետևում ծառան է, գլխավերևում Նիկեն: Պատկերները
պրոֆիլային են: Այս երկու տեսարանները Սասանյան ռելյեֆների նախատիպ կարելի է համարել:
Նիկեն ասես օծում է իրեն:
Մի
այլ տեղ հագստացող Հերակլեսն է կիսապառկած հանգստանալուց: Նրա կերպարը շատ տարածված
եր Պարթևների մոտ: Սա կլոր քանդակի նման է:
Բեհիստունի
(Մարաստանի տարածք) մոտ զոհաբերության տեսարաններ են արված մի քարի վրա: Հարթաքանդակ
է: Սասնյաններ ռելյեֆները բարձրաքանդակ են:
Հաջորդը
երկու ռելյեֆ Պարսից մթա2դ: Պատկերված է տղամարդու ու կնոջ
ֆիգուր: Պերսեպոլիսի կողքի տարածքներից է: Դռների պատերին են եղել: Տղամարդը քրմի նման
է, մի ձեռքին բալասանի ճյուղեր ունի: Սա անուշահոտ թուփ է, որի ճյուղերը զրադաշտական
ծեսերի ժամանակ են կիրառել: Մի տեղ Ահուրա Մազդայի ձեռքում էլ բարեսմանի այս ճյուղերից
կան: Տղամարդը գլխակապ ունի: Պրոֆիլային են երկուսն էլ: Ցածր ռելյեֆ է, ծավալայնությունը
լավ տրված չի:
Պարթևական պաշտամունքային ճարտարապետություն
Մի
քանի տեսակի են քանի որ տարբեր էթնիկ կազմեր կային ու տարբեր կրոնական պատկերացումներ:
Տարբեր աստվածություններ էին պաշտում, սինկրետիկ կրոն էր, ու մանրից նույնացվում են
աստվածները միմյանց հետ: Սա հելենիստական մշակույթի հետևանքներն են: Դրա համար 4 հիմնական տիպի պաշտամունքային կառույցներ կան, տարբեր
ծագման:
Պարթևական քաղաքները
Էկբատանը
և Բաբելոնը մտնելով պարթևների կազմի մեջ ադմինիստրատիվ կենտրոններ էին մնացել, Սելևկիան
հելենիստական
մշակույթն էր ներկայացնում Արևելքում, Տիզբոնը (Տիգրիսի ձախ ափին) հետո Սասանյանների մ-ք
դարձավ: Աշուր հին
ասորական քաղաքը պարթևների ժամանակ դեռ շարունակում է գոյատևել ու ծաղկում է ապրում,
Խատրան զուտ պարթևական քաղաք է, ինչպես և Նիսան: Իրենց կողմից է հիմնադրված, ծաղկում
է մթ 1-2դդ: Առևտրական ուղիների վրա էր սա նաև ծիսական քաղաք է եղել, չնայած կոչվել
է նաև Շամաշի Խատրա սեմիտական աստծո անվամբ: Նաև Դուրա Եվրոպոսը Եփրատի ափին, Սելևկյանների
կողմից հիմնադրվեց, Մակեդոնացուց հետո: Հիպոդամյան հատակագիծ է ունեցել, այսինքն փողոցները
ուղիղ անկյան տակ են հատվել: Այս բոլոր քաղաքները վերջում հռոմեացիները գրավեցին 117թ մոտ, իսկ 260թթ սրանք բոլորը գրավվեցին Շապուհի կողմից: Խատրան ու
Աշուրը չբնակեցվեցին այլևս Շապուհ առաջինի գրավելուց հետո:
Պարթևական արվեստ
Աքեմենյաններից
հետ Մակեդոնացին արշավեց ու էտ տարածաշրջանում ստեղծվում է հելենիստական մշակույթ:
Մակեդոնացին և իր հետևորդները (Սելևկյաններ) տարբեր հել. մշ. կենտրոններ էին հիմնում: Աքեմենյանները հող մշակեց
հելլենիստականի համար, միասնական ահռելի տերության գիտակցություն: Մակեդոնացուց հետո
սելևկյանները էլի շարունակում են զավթողական քաղաքականությունը: Երկու քաղաք են հիմնադրում Սելևկյանները. Սելևկիա (Տիգրիսի աջ ափին) և մ-ք. Անտիոքը: 3րդ դարում Սելևկայնները թուլանում են, իրենց տարածքում հունա-բակտրիա
պետութ. է ստեղծվում:
Աքեմենյան դամբարաններ
Աքեմենյան
դամբարաններից Կյուրոսինը կառուցված է միայն: Մյուսները ժայռափոր են ու կրկնում են
Դարեհ I-ինի դամբարանը: 4-ը Պերսեպոլիսի կողքն են. Արտաքսերքսես I, II, III և Դարեհ III-ի անավարտ դամբարանը:
Պերսեպոլիսի
մի կողմում 4 դամբարաններն են: Նախատիպերը
մարական ժայռափորներն են: Ճակատային մասը բնակելի տան պորտիկ է պատկերում: Ապադանայի
գլխավոր պորտիկի նման: Կենդանակերպ խոյակներով, բայց սյուն չի որմնասյուն է: Ներսում
խորշերն են գետնի մեջ, որտեղ թաղումներ են արվել: Վերևում գահն է թագավորի, դիմացը
զոհասեղան է, ամենավերևում` Ահուրա-Մազդան: Գահը պահում են ենթական ժողովուրդները:
Լուսնի ու արևի սիմվոլները կան: Կողքից էլ զինվորներն են: Ենթակաները շրջանակի մեջ
են գահի ոտքերի զարդարանքով արված: Ախցքի դամբարանի նման է այն առումով, որ թաղման
խորշերը կամարաձև են:
Աքեմենյան մետաղագործություն
Աքեմենյան
մետաղագործությունում կայսերական ոճը տարբերվում է: Ափսեներ կան, որոնց բնորոշ է ընդհանրացված
երկրաչափական ռելյեֆը, ռոմբաձև, գդալաձև օռնամենտը: Մանր չեն: Զուսպ են: Արմավազարդի
մոտիվ էլ կա: Շատ տարածված են կանելյուրները ի տարբերություն Հին Իրանականի,
համ հորիզոնական, համ ուղղահայաց: Ափսեներից մեկի վրա էլ կա ցուլին հոշոտող առյուծը:
Սասանյանի մշակույթում օռնամենտը շատ է, իսկ այստեղ օռնամենտը շատ չի: Ցուլը մի կոտոշով
է լինում աքեմենյանում: Կենդանակերպ բռնակներն են բնորոշ:
Ապադանա
Սա
և Դարեհ 1ինինն էր և Քսերկսեսինը: աշտարակներ են եղել աստիճաններով, տանիքները հարթ:
Սյունասրահի ու դահլիճի բարձրությունը նույնն են եղել, ընդհանուր ծածկով: 62.5x62.5ի վրա, 10000 մարդ կարող էր տեղավորվել: Երեք կողմից կրկնակի սյունաշարերով
պորտիկներ է ունեցել, որոնցից գլխավորը ծայրերին մասսիվ քառակուսի աշտարակներ է ունեցել:
Պերսեպոլիս
Մ.թ.ա.
518-450թթ կառուցվել է, հետո
էլի կառուցել են: Դարեհն է կառուցել: Կյուրոսից սկսած այստեղ ծիսական տոներ են արվել,
Նովրուզը գարնանային գիշերահավասարի օրը և սա նաև թագավորի երկրպագության օրն էր: Ու
բոլորը իրենց տուրքերով գալիս ներկայանում էին: Ադմինիստրատիվ չի եղել: Պարս նահանգում
է գտնվում, 43կմ հեռու Պասարգատից:
Հարթավայրի վրա է, արևելյանը կողմը միայն բլուրի վրա է: Ամբողջ համալիրը 13-14մետր բարձրությամբ 500x300 հարթակի վրա է: Հին աշխարհի առավել
լավ պահպանված ու լավ ուսումնասիրված հուշարձաններից է: Կան սեպագրեր կավի վրա: Վառել
է Մակեդոնացին իր զինվորների հրահրմամբ: Բնակեցված չի եղել, ինչի շնորհիվ լավ պահպանվել
է:
Շոշը
Սա
Էլամի մայրաքաղաքն է եղել: Կառուցվել է մ.թ.ա. 519թ, Պերսեպոլիսից շուտ: Ավելի վատ է պահպանվել: Անհավասար
տեղանքում է, ինչպես սովորաբար վարվում էին աքեմենացիները: Սա հին էլամական դամբարանի
բլրի վրա է տեղակայված, որը հարթեցվել է ու ստելոբատի վերածվել: Պաշտպանական համակարգը
խեթական ու ասորական ամրությունների նման է և բաղկացած է եղել երեք շարքերից, որոնք մեկը մյուսից բարձր են եղել տեռասի
վրա տեղակայվելով: Դրսից լայն ջրանցքով են շրջապատվել: Ատամներ են եղել վերևում: Բոլոր
այս երեք պարսպապատերը ամրացված են հզոր ուղղանկյուն աշտարակներով, որոնք խիստ դուրս
են գալիս պատի հարթությունից:
Աքեմենյան Ճարտարապետությունը
Մարաստանի
ազդեցությունը զգացվում է ի դեմս քաղաքների կառուցվածքի, կառույցների տիպի և շինարարության
տեխնիկայի: Կիրառել են հում աղյուս ու փայտ հարթ ծածկերի ու սյուների համար: Ընդ որում
այս փայտից աղքատ տեղերում փայտի լայն կիրառումը կարելի է միայն ավանդույթով բացատրել:
Քարից արվում էին հիմքերը, աստիճանները, սյուները, հատկապես բարձր սյուները, լուսամուտների
երեսակալները ու դռների բարավորները, անտերը, անկյունային մասերը: Քարե բլոկերը ամրացվում
էին երկաթե գամերով ու կեռերով: Բաբելոնի ազդեցությունը երևում է նրանում, որ Շոշում
երեսապատման համար թրծած աղյուս են կիրառել, հատակի համար` բետոն (կրաքար + աղյուսե
կտորտանքներ), դեկորում` ջնարակված աղյուս: Իրանցիների բնակելի
տները երկու տեսակի էին. սենյակով ու ծածկված տերասով իր առաջ և աշտարակաձև, որը հավանաբար
քաղաքամերձ էր լինում:
Մարական դամբարաններ
Մեզ
են հասել դամբարաններ որոնք փորված են ժայռերի
մեջ ու որոնց հիմքով որոշ չափով կարող ենք դատել նաև այն ժամանակվա բնակելի տների մասին:
Սրանք կրկնում են բնակելի տների ձևը, ֆասադում պորտիկից են բաղկացած, որից ետ մեկ կամ
մի քանի սենյակներն են: